آزادی بیان در قید و بند ضرورت و مصلحت

به گزارش ایکنا از اصفهان، آزادی بیان مفهومی است که عموما از آن به آزادی اندیشه و عقیده تعبیر می‌شود و اعلامیه جهانی حقوق بشر، ظهور دنیایی را که در آن افراد بشر در بیان عقیده، آزاد و از ترس فارغ باشند، بالاترین آرمان بشری معرفی کرده است؛ علاوه بر این، مفهوم آزادی بیان در قوانین اساسی کشورهای مختلف نیز گنجانده شده و تلقی آن به عنوان یکی از حقوق بشر، آزادی بیان را از جایگاه اخلاقی و سیاسی ویژه‌ای برخوردار ساخته است.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

طرفداران این مفهوم معتقدند که آزادی بیان برای جستجوی حقیقت ضروری است، از اجزای اصلی دموکراسی به حساب می‌آید و رابطه حیاتی با کرامت انسان دارد. از طرف دیگر، یکی از بحث‌برانگیزترین مسائل در خصوص آزادی بیان، مشخص ساختن دقیق حدومرزهای آن است؛ اینکه محدوده بیان چیست؟ بیان ممکن است به چه زیان‌هایی منجر شود ؟و اگر این زیان‌ها واقعی است، چقدر باید بزرگ باشد تا محدود کردن بیان را توجیه کند؟

آزادی بیان در اندیشه اسلامی نیز مورد تاکید قرار گرفته است، به طوری که برخی آیات قرآن به این موضوع اشاره کرده، از جمله در آیه 17 و 18 زمر که می‌فرماید: «فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ.... »، آزادی بیان در اسلام تا جایی مورد توجه قرار دارد که منجر به ترویج شرک نشود. خبرگزاری ایکنا در اصفهان در خصوص تعریف آزادی بیان و حدومرزهای آن، گفت‌و‌گویی را با اساتید حوزه و دانشگاه انجام داده که قبلا به صورت جداگانه منتشر شده و اکنون چکیده آنها در قالب یک گزارش تلفیقی آمده است، با این توضیح که دیدگاه‌ها و موضوعات مورد اشاره در این مصاحبه‌ها تنها نقطه نظرات مصاحبه‌شوندگان گرامی است و ایکنا در صدد تأیید یا رد هیچ‌کدام از این مطالب نیست.
آزادی اندیشه لازمه آزادی بیان است
عصمت همتی، استاد حوزه و عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان استان اصفهان، آزادی بیان را ملازم با آزادی فکر و اندیشه تعریف کرده و معتقد است اسلام نه تنها با آزادی بیان مخالف نیست، بلکه پذیرش اندیشه‌ها را در پرتو بیان و نقد و بررسی آنها مجاز می‌داند.
وی درباره معنای آزادی فکر و عقیده از منظر اسلام، اظهار کرد: فکر کردن یکی از ویژگی‌های انسان است و نمی‌توان برای آن قیدی قائل شد، چرا که امری اختیاری نیست. فکر اصلا شأنیتی ندارد که بتوان آزادی را از آن سلب کرد. شاید حتی یک متفکر هم اختیاری درباره فکر کردن یا نکردن به موضوعات نداشته باشد. آزادی فکر می‌تواند به معنای آزادی اندیشه باشد و آزادی اندیشه یعنی انسان برای مطالعه اندیشه‌ها و عقاید مختلف دیگران، محدودیتی نداشته و بتواند از میان آنها بهترین را انتخاب کند. آزادی بیان به صورت ضمنی، تلازمی با آزادی فکر دارد.

همتی تصریح کرد: به نظر نمی‌رسد که اسلام جلوی بیان اندیشه را گرفته باشد، بلکه اسلام با پذیرفتن اندیشه بدون منطق و فکر و صرف اینکه اندیشه شخصی دیگر است، مخالفت می‌کند. تا اندیشه‌ای بیان نشود، نقد هم ممکن نیست، پس اگر اندیشه نقد نشود، حق و باطل بودن آن معلوم نمی‌شود و قابل مقایسه با سایر اندیشه‌ها نخواهد بود.
این استاد حوزه و دانشگاه گفت: آزادی بیان یعنی اگر کسی عقیده‌ای معقول دارد، آن را بیان کند تا به پیشنهاد یا انتقادی سازنده تبدیل شده و افکار جامعه را تبیین کند. در اسلام آزادی مطلوب است برای اینکه انسان را به رشد و کمال برساند و اگر در جایی آزادی به کمال انسان صدمه بزند، مطلوب نیست. به همین دلیل با اینکه غربی‎ها توجه خود را به آزادی‌های اجتماعی معطوف می‌کنند، در اسلام از آزادی‌های معنوی و بی‌نیاز شدن از تعلقاتی که مانع کمال انسان است، صحبت می‌شود. یعنی آزادی تنها در جهت کمال انسان مطلوب است.
مرز آزادی بیان، عدم تجاوز به حقوق دیگران است
مرتضی مبلغ، استاد علوم سیاسی و فعال سیاسی و فرهنگی، شکوفایی هویت و شخصیت انسان را در گرو آزادی بیان می‌داند و معتقد است تنها محدودیت برای آزادی بیان، عدم تجاوز به حقوق دیگران است. وی میان آزادی عقیده و آزادی بیان تفاوت قائل شده و می‌گوید گاهی افراد نقطه نظراتی را بیان می‌کنند که جزء عقایدشان نیست و فقط در حد نظریه یا پیشنهاد است.
وی اظهار کرد: آزادی بیان، حق طبیعی و اساسی هر انسان و در واقع وجه ممیزه انسان از سایر موجودات است و هویت والایی را به انسان می‌‎بخشد. فلسفه وجودی انسان نیز به نطق و بیانش برمی‌گردد. اگر انسان امکان بیان و نطق نداشته باشد، انسان دیگر انسان نیست. هر گونه ایجاد محدودیت در این راستا محدودیت شکوفایی هویت و شخصیت انسان تلقی می‌شود. آزادی بیان در رأس و صدر آزادی‌هایی است که برای انسان برشمرده می‌شود، زیرا او از این طریق هویتش را به ظهور می‌رساند و آن را ارتقا می‌بخشد.
این فعال سیاسی و فرهنگی افزود: تنها محدودیتی که برای آزادی‌های اساسی انسان به ویژه آزادی بیان وجود دارد، عدم تجاوز به حقوق دیگران است، زیرا وقتی ما آزادی بیان را برای همه انسان‌ها قائل می‌شویم، این آزادی نمی‌تواند به گونه‌ای باشد که همین حق را از دیگران سلب و به حقوق اساسی دیگران تجاوز کند و این ملاک اصلی ایجاد محدودیت در آزادی بیان است. از این که بگذریم دیگر نمی‌توان برای آزادی بیان هیچ حد و مرزی قائل شد.
مبلغ بیان کرد: آزادی عقیده در مراتب آزادی بیان قرار می‌گیرد و تفاوتش با آزادی بیان در این است که امکان دارد افراد نقطه نظرهایی داشته باشند و آن را بیان کنند، اما جزء عقایدشان نباشد و فقط در حد نظریه، نقد و یا پیشنهادی مطرح شود و در مرحله عقیده نباشد. در واقع هنگامی که صحبت از عقیده می‌شود، انسان به یک انسجام باور و ایمان می‌رسد وگرنه هر دوی اینها به نوعی از یک جنس هستند. در واقع آزادی عقیده جزء آزادی‎هایی است که بر آزادی‌‎های اساسی انسان متبادر می‎شود و تنها وجهی که می‌‎تواند بر این آزادی‌ها قید بزند، شاخص عدم تجاوز به حقوق دیگران است که البته این شاخص برای عملیاتی شدن، سازوکارهای دقیق، پیچیده و حساب شده‌ای را باید دنبال کند.
وی اضافه کرد: این کار باید به طور دقیق و در چارچوب مقررات مشخصی تعریف شود تا قابلیت اجرایی پیدا کند و اگر این چارچوب مشخص نشود، امکان سوء‌استفاده بسیاری به وجود می‌آید، یعنی هر کسی می‌تواند به اسم اینکه بیان یا عقیده این فرد به حقوق عقیده و بیان دیگران تجاوز می‌کند، جلوی آزادی بیان و عقیده دیگران را بگیرد و نوعی استبداد را حاکم کند.
این استاد علوم سیاسی خاطرنشان کرد: وقتی که از آزادی عقیده صحبت می‌شود، این آزادی برای انتخاب یک عقیده، دین و آیین است، اما به این معنا نیست که پس از اینکه فرد این عقیده را پذیرفت، برخلاف آن چیزی که پذیرفته عمل کند و هنجارهایی را که خودش و دیگران پذیرفته است بشکند.

وی ادامه داد: گاه افرادی قائل به آزادی بیان بوده‌اند، ولی آزادی بیان را به گونه‌ای تفسیر و تعبیر کرده‌اند و قیدهایی برای آن زده‌اند که در واقع این قیدها، آزادی بیان را تا حد زیادی محدود کرده که دیگر آزادی بیانی باقی نمانده است. این موضوع ممکن است ناشی از عدم درک صحیح افراد از موضوع آزادی بیان باشد که آزادی بیان را محدود می‌کند و یا اینکه قدرت‌مداران و جریاناتی که در رأس حاکمیت هستند، به دلیل اینکه آزادی بیان قدرت آنها را مهار و پاسخگو می‌کند و اجازه استبدادورزی به آنها نمی‎دهد، به دنبال این هستند که به روش‌های مختلف و با قدرتی که در اختیار دارند، این حق اساسی مردم را محدود و محدودتر کنند، تا جایی که در برخی از حاکمیت‌ها شاهد هستیم استبداد مطلقه به وجود می‌آورند که هیچ نوع آزادی بیانی را برنمی‌تابند و همه کس و همه چیز را سرکوب می‌کنند.
مبلغ افزود: برخی جریانات سنتی تصور می‌کنند دین و عقیده همان چیزی است که آنها درک می‌کنند و فکر نمی‌کنند که ممکن است تفسیر یا قرائت دیگری از دین و عقیده وجود داشته باشد که آن هم درست باشد. حتی به این فکر نمی‌کنند که عالمان و بزرگان دیگری هم بوده‌اند که عقاید متفاوتی با آنها داشته‌اند و اینها حالت تصلب را در ذهن خود تصور می‌کنند و می‌گویند چون عقیده یا دین، امر قدسی است، پس هر گونه نقد و صحبت در عرصه اعتقادات محکوم، خلاف و جرم است و به همین دلیل با آن مقابله می‌کنند.
آزادی بیان به پشتوانه فکر و اندیشه محقق می‌شود
حجت‌الاسلام مسعود راعی، استاد فقه و حقوق دانشگاه آزاد اسلامی نجف‌آباد معتقد است آزادی بیان باید با آزادی پس از بیان همراه باشد. وی میان آزادی بیان و آزادی عقیده تفاوت قائل شده و ابراز عقیده را مصداقی از مصادیق آزادی بیان می‌داند. وی می‌گوید چگونگی کسب عقیده صحیح یکی از سوالات بی‌پاسخ دنیای حقوق بشر و از چالش‌های بحث آزادی بیان و آزادی عقیده است، چون برخی از عقاید در اصل ذیل عنوان خرافات و باورهای غلط قرار می‌گیرند.
وی در گفت‌و‌گو با ایکنا اظهار کرد: آزادی بیان باید با آزادی پس از بیان همراه باشد، به عبارت دیگر با احساس امنیت در گفتن و پس از گفتن همراه است.
این استاد دانشگاه افزود: آزادی بیان حق اظهار نظر و ابراز اندیشه، فکر، عقیده و هر آن چیزی است که در وجود فرد به عنوان یک فکر نهفته است؛ در حالی که آزادی عقیده حق افراد در انتخاب یک باور، اعتقاد، عقیده و سلوک رفتاری بر اساس آن باور است. بنابراین از دو حق آزادی بیان و حق برخورداری از یک عقیده برخورداریم و این عقیده در زمان ابراز، مصداقی از مصادیق آزادی بیان خواهد شد.
حجت‌الاسلام راعی بیان کرد: کسی که به عنوان صاحب حق از این حق برخوردار است، با دو تعهد سلبی و ایجابی مواجه بوده و این همان است که در فلسفه و حقوق، «توازن حق و تکلیف» نام دارد؛ کسی که از این حق استفاده می‌کند، نباید از آن سوءاستفاده کند و مقرراتش را زیر پا بگذارد و اینها در واقع تعهدات و تکالیفی هستند که برای آزادی بیان وجود دارد، برای مثال کسی که می‌خواهد از آزادی بیان استفاده کند، نباید در جامعه به تبلیغ هرج ومرج، بی‌نظمی و اقدامات خلاف امنیت بپردازد.

وی ادامه داد: حق داشتن عقیده حق مسلمی است، ولی سخن اصلی و پر از چالش و ابهام، برخوردار شدن از یک عقیده صحیح است و در اینجا این سؤال مطرح می‌شود که اگر فرد به دنبال این است که از حق خود استفاده کند، آیا می‌تواند هر باوری را در قالب عقیده داشته باشد؟ این یکی از سؤالات بی‌پاسخ دنیای حقوق بشر و علم اندیشه و تفکر است. به طور کلی در بحث آزادی عقیده و بیان با چالش مواجه هستیم که نیاز به تحقیق جدی وجود دارد و شاهد یک‌سری از رفتارهایی هستیم که ذیل عنوان خرافات و باورهای غلط قرار می‌گیرد؛ اما این باورها در قالب عقیده و حق بر عقیده ابراز می‌شود؛ در واقع ابهام در تعریف عقیده و فقدان یک مرجع رسمی برای تمیز و تشخیص و تفسیر اینکه عقیده چیست، یکی از دلایل عمده مواجه شدن با چنین وضعیتی است.
عضو هیئت علمی دانشگاه نجف‌آباد تصریح کرد: می‌توانیم ادعا کنیم که در همه ادیان از جمله اسلام، آزادی بیان مورد پذیرش قرار گرفته، اما نکته مهم این است که اگر اسلام آزادی عقیده را مثل آزادی بیان پذیرفته، چرا اجازه ابراز اندیشه‌های کفرآمیز را نمی‌دهد و در واقع چرا ارتداد و محدودیت‌های دیگر را ایجاد کرده است؟
وی اضافه کرد: در پاسخ به این سؤال می‌توان گفت با توجه به مرزی که بین آزادی عقیده و خرافه قرار دادیم، متوجه خواهیم شد که بعضی رفتارها فقط تأمین‌کننده منفعت فردی است، آن هم نه یک منفعت واقعی، بلکه منفعتی که فرد تصور می‌کند به نفعش است، برای مثال کسی که دوست دارد به باورهای دینی حمله و خطوط قرمز دین را با چالش‌های جدی مواجه کند - آن هم نه به دلیل ماهیت سؤالی و چالشی که در ذهن دارد، بلکه کاملا بر مبنایی عنادگونه - چون آنچه از ارتداد می‌فهمیم این است که ارتداد براساس یک پیش‌فرض به نام توطئه اجتماعی قابل فهم و درک است، یعنی کسانی که این حمله‌ها و هجمه‌های عنادگونه را به خطوط قرمز دین دارند، با این نگاه این کار را انجام می‌دهند که قصد توطئه اجتماعی در باور مؤمنانه افراد جامعه اسلامی دارند. بنابراین تفاوتش با آزادی بیان دیگران در این است که آزادی بیان دیگران بر مبنای یک باور صحیح شکل می‌گیرد، در حالی که آزادی بیان آن شخص براساس یک رفتار عنادگونه، لجوجانه و براندازانه است.
حجت‌الاسلام راعی خاطرنشان کرد: آزادی بیانی می‌تواند هدف آزادی بیان را محقق کند و در قالب حق و حقوق بشر خود را نشان دهد که از پشتوانه فکر و اندیشه برخوردار باشد، یعنی یک جامعه راجع به موضوعی اندیشه و فکر کرده و منافع و مضرات آن را رصد کرده و در مورد آن اطلاعاتی به دست آورده باشد، یعنی آسیب‌ها و سپس موضوع را مطرح کند و این دقیقا همان آزادی بیانی است که مورد نظر اسلام و همه ادیان ابراهیمی است.
در جمع‌بندی دیدگاه‌های فوق می‌توان گفت همه ادیان ابراهیمی از جمله اسلام مدافع و حامی آزادی بیان هستند، با این قید که آزادی بیان باید به پشتوانه فکر و اندیشه انجام شود و اگر در اسلام بحث ارتداد مطرح شده، به دلیل تعارض منفعت فردی (کسی که عنادگونه به باورهای دینی و خطوط قرمز دین حمله می‌کند) با خیر و مصلحت جمعی است. از طرف دیگر، همگان بر این امر اتفاق نظر دارند که آزادی بیان باید حدومرز مشخصی داشته باشد، ولی دقیقا در همین‌جا است که اختلافات بروز می‌کند و برخی معتقدند از آنجا که قدرت‌مداران آزادی بیان را مانعی بر سر راه خود می‌بینند، همواره درصدد محدود ساختن آن برمی‌آیند؛ از همین‌رو شاخص‌های محدودساز آزادی بیان باید در چارچوب سازوکارهای مشخصی تعریف شود تا امکان سوءاستفاده از آن به وجود نیاید.

انتهای پیام

منبع: ایکنا

کلیدواژه: خبرگزاری بین المللی قرآن ایکنا اصفهان آزادی بیان فکر و اندیشه آزادی عقیده اسلام

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت iqna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایکنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۲۱۷۶۶۳۷۴ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

رسانه‌ها و معلمان در پیشگیری از خودکشی نقش مهمی دارند

معاون استاندار ایلام گفت: به دلیل استمرار حضور دانش‌آموزان در مدرسه، برنامه‌های پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی به ویژه خودکشی و ارتقای سلامت روانی و اجتماعی در مدرسه اهمیت دارد.

به گزارش خبرگزاری ایمنا از ایلام، محمدسبحان حسنی در نشست هیئت اندیشه‌ورز با موضوع کاهش آسیب‌های اجتماعی به‌ویژه خودکشی با تاکید بر اینکه امیدآفرینی و تزریق امید مهم‌ترین نیاز امروز جامعه است چراکه موجب آرامش و تقویت ارزش‌های اجتماعی می‌شود، اظهار کرد: رسانه‌ها و معلمان می‌توانند با ظرافت خاصی در پیشگیری از خودکشی به عنوان یک معضل اجتماعی اثرگذار باشند.

وی افزود: به دلیل استمرار حضور دانش‌آموزان در مدرسه، برنامه‌های پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی به ویژه خودکشی و ارتقای سلامت روانی اجتماعی در مدرسه اهمیت دارد.

معاون استاندار ایلام با بیان اینکه فقر و آسیب‌های اجتماعی و نبود آموزش در اقدام به خودکشی بسیار مؤثر است، خاطرنشان کرد: به‌رغم تمام تحقیقات و بررسی‌ها، مردم از دانشگاهیان و صاحب‌نظران و مدیران مرتبط با این حوزه انتظار دارند تا از خودکشی پیشگیری شود.

به گزارش ایمنا، اعضای هیئت اندیشه‌ورز متشکل از محققان و اساتید دانشگاه‌ها در این نشست نظرات و پیشنهادات خود را در خصوص کاهش آسیب‌های اجتماعی ارائه دادند.

کد خبر 751607